Γυναίκες σε πίνακες

Πριν από την κάμερα, υπήρχε ο καμβάς. Και πριν ακόμη από την αυτοπροσωπογραφία (το πορτρέτο που η ίδια η καλλιτέχνιδα δημιουργεί με τον εαυτό της), υπήρχε το απλό πορτρέτο.

Όταν σκέφτεστε θέματα σχετικά με τις γυναίκες, τα πορτρέτα και την τέχνη, ποιες είναι οι πρώτες ιδέες που έρχονται στο μυαλό σας; Ίσως η Μόνα Λίζα (1503), Το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι (1665), Η Γέννηση της Αφροδίτης (δεκαετία 1480); Είναι αλήθεια πως αυτά τα έργα αποτελούν εμβληματικά πορτρέτα. Ωστόσο, είναι εξίσου αληθινό το γεγονός πως απεικονίζουν τις γυναίκες ως μούσες μέσα από την οπτική των ανδρών, εξιδανικευμένες και αντικειμενοποιημένες. Δεν παρουσιάζουν δηλαδή τις γυναίκες, όπως η ποιήτρια Christina Rossetti επισήμανε κάποιους αιώνες αργότερα, “έτσι όπως είναι.”

Το ποίημα “In an Artist’s Studio” (Στο στούντιο ενός καλλιτέχνη) φανερώνει την άποψη της Christina Rossetti πως “κάθε καμβάς εκφράζει/ Το ίδιο κοινό νόημα”. Η ίδια, αντικρίζει ανάμεσα στους πολλούς πίνακες στο στούντιο του καλλιτέχνη μόνο “ένα πρόσωπο”, ή “μια πανομοιότυπη φιγούρα”. Βλέπει πολλές γυναίκες να περιορίζονται σε μια μόνο ταυτότητα, η οποία μάλιστα παρουσιάζεται “Όχι όπως είναι η ίδια (η γυναίκα), αλλά όπως γεμίζει τα όνειρά του (άντρα).”

Μονάχα ένα πρόσωπο ξεπροβάλλει απ’ όλους τους καμβάδες
Μία πανομοιότυπη φιγούρα πότε κάθεται ή περπατά ή γέρνει:
Εδώ την βρήκαμε κρυμμένη πίσω από αυτά τα παραβάν
Αυτός ο καθρέφτης αποκάλυψε ξανά την ομορφιά της.
Μία βασίλισσα με οπάλ ή ρουμπινί φόρεμα
Μία ανώνυμη κοπέλα με πράσινα και δροσερά καλοκαιρινά ρούχα
Μία αγία μορφή, ένας άγγελος — ο κάθε καμβάς εκφράζει
Το ίδιο κοινό νόημα, τίποτα περισσότερο ή λιγότερο.
Αυτός μέρα και νύχτα θρέφεται από το πρόσωπό της
Κι εκείνη, με μάτια που σφύζουν καλοσύνη, τον αντικρίζει
Όμορφη σα το φεγγάρι και ευφρόσυνη σαν το φως
Δίχως ωχρότητα εν αναμονή, δίχως νεφέλωμα εν θλίψει
Όχι όπως είναι, αλλά όπως ήταν όταν η ελπίδα έφεγγε λαμπρά
Όχι όπως είναι, αλλά όπως γεμίζει τα όνειρά του.

Christina Rossetti, 'In an Artist's Studio' (1856)

Οι πρώτες αυτοπροσωπογραφίες γυναικών

Την εποχή της Αναγέννησης, η αυτοπροσωπογραφία έγινε πιο δημοφιλής και είναι προφανές για ποιο λόγο οι γυναίκες καλλιτέχνιδες την αντιμετώπισαν ως μια σημαντική μορφή τέχνης. Δεν χρειαζόταν πλέον να εκπροσωπούνται στην τέχνη ως γυναίκες αποκλειστικά μέσα από το ανδρικό βλέμμα. Αυτή ήταν μια ευκαιρία να παρουσιάσουν την ταυτότητά τους και τις δικές τους ιστορίες.

Μία από τις αρχαιότερες αυτοπροσωπογραφίες γυναίκας -και η πρώτη αυτοπροσωπογραφία καλλιτέχνιδας εν ώρα εργασίας σε καβαλέτο- δημιουργήθηκε από την Catarina van Hemessen, μια νεαρή Φλαμανδή ζωγράφο της Αναγέννησης. Αυτό είναι σημαντικό διότι απεικονίζει μία καλλιτέχνιδα με τα εργαλεία της σε μία εποχή όπου ήταν πιο σύνηθες οι καλλιτέχνες να αναπαριστούν τους εαυτούς τους σε διαφορετικά, άλλου είδους σκηνικά. Το λόγια που εμφανίζονται στον πίνακα μεταφράζονται ως εξής: “Εγώ, η Catarina Hemessens, ζωγράφισα τον εαυτό μου το 1548 στην ηλικία των 20 ετών.”

Μία από τις δημοφιλέστερες γυναικείες αυτοπροσωπογραφίες δημιουργήθηκε από την Μπαρόκ καλλιτέχνιδα Artemisia Gentileschi, όπου η ίδια απεικονίζει τον εαυτό της ως η Αλληγορία της Ζωγραφικής (1639).

Αυτό το καινοτόμο έργο διατυπώνει φεμινιστικά μοτίβα. Την εποχή εκείνη δεν ήταν σύνηθες για τις γυναίκες να έχουν επάγγελμα, συνεπώς η Gentileschi με την απεικόνιση του εαυτού της στο επίκεντρο της τέχνης, έκανε μια σημαντική και ενδυναμωτική δήλωση. Παρ’ότι τα εργαλεία εργασίας της είναι ορατά, αυτό που τραβάει την προσοχή ωστόσο είναι το σθένος που εμπνέει η ενεργητική στάση της Gentileschi και η επικέντρωση στο έργο της. Φαίνεται σα να την πετυχαίνουμε προσηλωμένη στο έργο της χωρίς η ίδια να συνειδητοποιεί πως την παρακολουθούν.

Μια σπουδαία Γαλλίδα καλλιτέχνιδα του 18ου και 19ου αιώνα που αξίζει να γνωρίσουμε είναι η Élisabeth Vigée Le Brun (1755-1842).

Ζωγράφισε πολλές αυτοπροσωπογραφίες, ενώ τα πορτρέτα της υπήρξαν σε μεγάλη ζήτηση από τις αριστοκρατικές και βασιλικές οικογένειες της Ευρώπης- ήταν εξαιρετικά συμπαθής στη Μαρία Αντουανέτα. Οι αυτοπροσωπογραφίες της συχνά παρουσιάζουν την ίδια ντυμένη με φινετσάτα ρούχα κα΄θως ποζάρει με τρόπο που αναδεικνύει το κύρος της ως επιτυχημένης καλλιτέχνιδας. Μπορείτε να το παρατηρήσετε καθαρά στον παρακάτω πίνακα- φτερά, λωρίδες από πολυτελή υφάσματα και την παλέτα ζωγραφικής της.

Η Γερμανίδα εξπρεσιονίστρια ζωγράφος Paula Modersohn-Becker (1876-1907) είναι αναγνωρισμένη ως η πρώτη γυναίκα που ζωγράφισε γυμνές αυτοπροσωπογραφίες και η πρώτη που απέκτησε μουσείο αφιερωμένο στην τέχνη της. Ήταν επίσης η πρώτη που ζωγράφισε την αυτοπροσωπογραφία της όντας γυμνή και ΄έγκυος, μετατρέποντας τον παρακάτω πίνακα σε ριζοσπαστικό για την εποχή έργο.

Είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα απλότητας της φόρμας. Στέκεται μπροστά από ένα ανοιχτό πράσινο φόντο, το πάνω μέρος του σώματός της είναι γυμνό εκτός από το κεχριμπαρένιο κολιέ που διακοσμεί το λαιμό της. Ένα άσπρο ύφασμα είναι τυλιγμένο γύρω από την μέση της. Το δεξί της χέρι είναι ακουμπισμένο πάνω από την κοιλιά της που προεξέχει, το αριστερό χέρι από κάτω. Ωστόσο, η Modersohn-Becker δεν ήταν έγκυος την περίοδο που το ζωγράφισε. Είναι άραγε η γυναίκα στην εικόνα έτοιμη να φέρει στον κόσμο μία νέα ανθρώπινη ζωή, ή μήπως αυτό είναι μια έμμεση αναφορά στη γέννηση της νέας εκδοχής του εαυτού της;

Μιλώντας για τις γυναίκες, την τέχνη και τις αυτοπροσωπογραφίες, φυσικά δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τη Frida Kahlo (1907-1954). Η Frida Kahlo ήταν Μεξικάνα ζωγράφος αρκετά γνωστή για τις αυτοπροσωπογραφίες που εγκωμίασαν την πολιτιστική της ταυτότητα και την μοναδικότητα των απόψεών της. Η ίδια μίλησε για το κίνητρο πίσω από την δημιουργία αυτοπροσωπογραφιών, αναφέροντας:

“Ζωγραφίζω αυτοπροσωπογραφίες επειδή είμαι τόσο συχνά μόνη, επειδή είμαι το άτομο που γνωρίζω καλύτερα στον κόσμο.”¹

Σε αυτή την εικόνα, κοιτάζει απευθείας εμάς καθώς αρχίζει να χάνεται στη φύση.

Τα πλούσια πράσινα φύλλα δημιουργούν ένα σκηνικό, ενώ οι λεπτεπίλεπτες πεταλούδες και οι λιβελούλες στέκονται ή πετούν γύρω από ένα στέμμα στα μαλλιά της που θυμίζει φωλιά. Ένα κολιέ με αγκάθια αφήνει ίχνη αίματος γύρω από τον λαιμό της· το μεταγιόν με ένα μικρό πουλί είναι πιθανόν σύμβολο του πολέμου. Είναι άραγε η μαύρη γάτα σε ενέδρα και η μαϊμού φίλοι ή εχθροί της;

Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε από τους παραπάνω πίνακες, οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν αυτοπροσωπογραφίες στις εικαστικές τέχνες πολύ πριν από την εφεύρεση της κάμερας, όπως την γνωρίζουμε από το 1822. Αλλά τι συνέβη στη συνέχεια; Στο δεύτερο κεφάλαιο θα μάθετε για τις πρώτες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν από γυναίκες.

¹ https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/frida-kahlo-70745811/