Kien relattivament reċentement biss li nkiseb il-vot universali fl-Unjoni Ewropea kollha u lil hinn minnha. Allura meta kull pajjiż ta drittijiet sħaħ u ugwali tal-vot tan-nisa?
X’inhu l-vot universali?
Il-vot universali jfisser li l-adulti kollha - in-nisa u l-irġiel - jistgħu jivvutaw fuq l-istess livell.
Matul is-snin, il-vot universali mhux biss ġie mfittex biex l-affarijiet ikunu ġusti għan-nisa, iżda wkoll għal dawk l-irġiel li ma setgħux jivvutaw minħabba restrizzjonijiet bħal dawk ibbażati fuq ir-reliġjon, l-etniċità, l-edukazzjoni, jew il-ġid.
Pereżempju, fl-1865 fl-Istati Uniti tal-Amerika, wara t-tmiem tal-Gwerra Ċivili Amerikana, persuni li kienu skjavi - li kienu mċaħħda mid-drittijiet tal-vot - inħelsu mill-iskjavitù u ngħataw drittijiet bħala ċittadini. Imbagħad fl-1870, il-vot tal-irġiel ingħata lill-irġiel adulti kollha, li jfisser li rġiel adulti li qabel kienu skjavi issa setgħu jivvutaw (għalkemm xi stati mbagħad ippromulgaw restrizzjonijiet oħra).
Meta saru ugwali l-vot tal-irġiel u n-nisa fl-Unjoni Ewropea?
Din il-lista turi l-pajjiżi attwali kollha tal-UE u s-snin li fihom inkiseb il-vot universali permanenti, jiġifieri, id-data li minnha kemm l-irġiel kif ukoll in-nisa setgħu jivvutaw fl-elezzjonijiet nazzjonali fuq l-istess livell.
Liema pajjiż kien l-ewwel wieħed li ppermetta lin-nisa jivvutaw b'mod ugwali?
Ħafna pajjiżi implimentaw leġiżlazzjoni f’żewġ stadji (jew aktar) li fiha ċerti nisa biss setgħu jivvutaw għall-ewwel.
Pereżempju, fl-1918, in-nisa fl-Irlanda kisbu d-dritt tal-vot fl-età ta' 30 sena (jekk kellhom biżżejjed proprjetà), filwaqt li l-irġiel setgħu jivvutaw fl-età ta' 21 sena kemm jekk kellhom proprjetà kif ukoll jekk le. Fl-1922, l-Istat Ħieles Irlandiż ta drittijiet tal-vot ugwali lill-irġiel u lin-nisa. L-Isle of Man (dipendenza awtonoma tal-Kuruna Brittanika li n-nies tagħha huma ċittadini Brittaniċi) tat il-vot lil nisa li huma sidien tal-art fl-1881, 37 sena qabel ma għamel dan ir-Renju Unit, u 47 sena qabel ma ngħata l-vot universali fir-Renju Unit kollu fl-1928.
Minħabba li ngħata l-vot universali, dan ma kienx ifisser li n-nisa setgħu immedjatament jużaw id-dritt tagħhom tal-vot. L-opportunitajiet tal-ewwel elezzjoni spiss waslu xhur jew saħansitra snin wara.
Fil-Litwanja, pereżempju, il-kostituzzjoni nbidlet fl-1918 u n-nisa użaw id-dritt tagħhom għall-ewwel darba fl-1919. Fil-Greċja, il-liġi daħlet fl-1952 iżda n-nisa kellhom jistennew sal-1956 għall-elezzjoni ġenerali li kien imiss. Fl-Eritrea, l-Afrika tal-Lvant, iċ-ċittadini kollha ngħataw id-dritt tal-vot fl-1997 iżda hemmhekk għadha ma saritx elezzjoni nazzjonali.
In-nisa spiss setgħu jivvutaw fl-elezzjonijiet lokali qabel ma tħallew jivvutaw fl-elezzjonijiet nazzjonali. Dan ifisser li l-ewwel vot tan-nisa seta’ kien fid-distretti rurali tal-Istati ta’ Friesland (issa provinċja tal-Pajjiżi l-Baxxi) meta s-sidien nisa tal-art tħallew jivvutaw lokalment fl-1689. In-nisa Svediżi setgħu jivvutaw f'ċerti elezzjonijiet lokali fl-1718 iżda dan id-dritt ġie rrevokat ftit deċennji wara.
X'wassal lill-pajjiżi tal-UE biex jibdlu l-liġijiet tagħhom dwar il-voti għan-nisa?
Il-movimenti tal-vot u tad-drittijiet tan-nisa għamlu l-“kwistjoni tal-mara” parti mid-dibattitu pubbliku u politiku għal għexieren ta’ snin jew saħansitra sekli qabel ma n-nisa ngħataw il-vot f’kull pajjiż.
Iżda dawn il-movimenti ma seħħewx f'vakwu - kienu parti minn kuntest politiku li dejjem jinbidel. Ħares lejn il-lista ta’ hawn fuq u tara li ħafna mid-dati tal-bidla jaqgħu madwar perjodi storiċi marbuta ma’ bidliet politiċi kbar, bħal pajjiż li jsir indipendenti, jew wara gwerra reġjonali jew dinjija.
Il-leġiżlazzjoni tal-Finlandja fl-1906 saret matul iż-żmien li kienet Grand Dukat awtonomu anness mar-Russja. Fl-1907, il-Finlandja eleġġiet l-ewwel membri nisa tal-parlament fid-dinja, iżda ħadet sal-2000 biex mara tiġi vvutata bħala President, u fl-2003 bħala Prim Ministru.
Fl-Estonja, il-Latvja u l-Polonja, dan seħħ meta l-pajjiż kiseb l-indipendenza mir-Russja fl-1918. Dan il-perjodu lejn tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija u l-ftit snin wara wassal ukoll għal vot universali li ngħata fl-Awstrija, iċ-Ċekja u s-Slovakkja (bħala ċ-Ċekoslovakkja dak iż-żmien), id-Danimarka, il-Ġermanja, l-Irlanda, il-Litwanja, il-Pajjiżi l-Baxxi u l-Isvezja.
Il-bidliet matul it-Tieni Repubblika Spanjola (1931-1937) huma dawk li wasslu biex id-dritt tan-nisa li jivvutaw fi Spanja ġie stabbilit fl-1931, iżda l-isforzi lejn dan l-istadju importanti jmorru lura għan-nofs is-snin 1800. Fil-fatt, in-nisa tħallew jivvutaw għal żmien qasir mill-1924-1926 iżda f'dak iż-żmien ma saret l-ebda elezzjoni.
Fil-Kroazja u s-Slovenja tal-lum kien ingħata l-vot universali bħala parti mill-formazzjoni tat-tieni Jugoslavja wara r-rilaxx taż-żona mill-ħakma Ġermaniża fl-1944-1945. Pajjiżi oħra li bidlu l-leġiżlazzjoni tagħhom f’dan il-perjodu ta’ żmien fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija jinkludu l-Belġju, il-Bulgarija, Franza, l-Ungerija, l-Italja, il-Lussemburgu u Malta. Fir-Rumanija, ir-restrizzjoni finali fuq il-votazzjoni tneħħiet fl-1946. Ir-restrizzjoni kienet li rġiel u nisa biss li setgħu jaqraw u jiktbu setgħu jivvutaw, xi ħaġa li affettwat lin-nisa b'mod sproporzjonat.
Il-bidla tal-Greċja fi stat nazzjon fis-snin ħamsin wara t-tmiem ta’ gwerra ċivili qajmet ħafna mistoqsijiet dwar is-soċjetà inkluż ir-rwol tan-nisa fiha. B’riżultat ta' dan, il-“kwistjoni tan-nisa” kienet mill-inqas parzjalment solvuta minn liġi fl-1952 li tat lin-nisa d-dritt tal-vot. Din kienet ukoll is-sena li l-Greċja ssieħbet fin-NATO.
Ċipru ta l-vot universali fl-1960 wara l-ħelsien tal-pajjiż mir-Renju Unit.
In-nisa fil-Portugall l-ewwel kisbu dritt limitat tal-vot fl-1931, iżda kien biss fl-1976 li n-nisa fil-fatt kisbu d-drittijiet tal-vot sħaħ b’kundizzjonijiet ugwali bħall-irġiel, wara t-tmiem tar-reġim politiku awtoritarju ta' Estado Novo.
Liema postijiet kienu l-aħħar li ppermettew lin-nisa jivvutaw b’mod ugwali?
Fl-Ewropa, l-aħħar ġurisdizzjonijiet li taw lin-nisa d-dritt tal-vot kienu l-Liechtenstein fl-1984 u l-kanton Żvizzeru ta' Appenzell Innerrhoden fl-1991. L-Iżvizzera tat il-vot sħiħ fl-1971 iżda dan ma kienx japplika fir-reġjun ta' Appenzell Innerrhoden.
In-nisa fl-Arabja Sawdija ngħataw id-dritt tal-vot fl-2011 u vvutaw għall-ewwel darba fl-2015. U filwaqt li n-nisa fil-Brunei għandhom id-dritt tal-vot, il-pajjiż ma kellux elezzjoni mill-1962 u għalhekk in-nisa ma setgħux jeżerċitaw dan id-dritt.
Hemm pajjiż wieħed biss fid-dinja li fih in-nisa ma għandhomx id-dritt legali tal-vot - il-Belt tal-Vatikan. Dan minħabba li l-uniċi elezzjonijiet li jsiru hemmhekk huma li jiġi elett papa, u huma biss il-kardinali tal-Knisja Kattolika, li għandhom ikunu rġiel, li għandhom id-dritt tal-vot.
Naturalment, hemm differenza bejn dritt legali u realtà prattika. Minkejja li jeżisti l-vot universali, dan ma jfissirx li kulħadd jista’ dejjem juża l-opportunità li jivvota.
Il-biża’ ta' fastidju jew vjolenza, jew il-prospett ta’ riperkussjonijiet jew rifjut mill-familja jew is-soċjetà, jew saħansitra limitazzjonijiet prattiċi bħar-rekwiżit li tintwera identifikazzjoni uffiċjali, jipprevjenu lil xi nies - li ammont sproporzjonat minnhom huma nisa jew parti minn komunitajiet żvantaġġati - milli jagħmlu l-voti tagħhom jgħoddu.
U għalhekk il-ġlieda tkompli.